Gdy imperium upada… temat dla reporterów

Za początek końca Związku Radzieckiego przyjmuje się za Edwardem Actonem pogarszającą się sytuację polityczną od końca lat siedemdziesiątych. Coraz bardziej doskwierała ona przywódcom ZSRR. Zdaniem profesora za wzmożenie kryzysowej atmosfery odpowiedzialne były między innymi:
Chybione reformy gospodarcze z ostatnich lat rządów Breżniewa, kampania antykorupcyjna i dyscyplinująca rozpoczęta pod rządami Andropowa w 1982 roku, desperackie zabiegi z początku lat osiemdziesiątych o spowolnienie wyścigu zbrojeń i wyperswadowanie USA programu SDI – wszystko to świadczyło o niepokoju.

Z praktycznego punktu widzenia, mnożące się błędy sukcesywnie zwiększają ilość konsekwencji związanych z podjętymi decyzjami. Wynikało to z amplitud, które coraz bardziej różniły Związek Radziecki od Zachodu. Przepaść, która bezustannie rosła, dotyczyła także nowinek i innowacji technicznych. Rosji zarzucano nawet skrajne zacofanie w porównaniu do rozwijającego się Zachodu. Lekarstwem na całe zło okazało się rozwiązanie w postaci kolejnego sekretarza generalnego KC partii – Michaiła Gorbaczowa.

Inicjator nowego systemu rządzącego (przebudowy i jawności) okazał się, przynajmniej na początku, symbolem nowego ładu. Reformy, które wprowadzał, mogły okazać się o wiele lepsze w odróżnieniu od swoich poprzednich. Wdrażanie stopniowych procesów ewolucyjnych miało za zadanie przede wszystkim zreformowanie poprzedniego systemu oraz zwiększenie efektywności systemu nowo wprowadzonego. Jak się potem okazało, reformy zastosowane przez Michaiła Gorbaczowa także miały spore luki. Dowodem na to był I Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR w maju 1989 roku.

Zamiast wyrażać powszechną aprobatę dla kierownictwa, jego obrady – transmitowane na żywo w telewizji dla olbrzymiej widowni szacowanej w niektórych rejonach na ponad 80 procent dorosłej ludności – charakteryzowały się zaciekłymi sporami i miażdżącą krytyką nie tylko stalinowskiej i breżniewowskiej spuścizny, lecz także niepowodzeń pierestrojki, ograniczeń głasnosti i demokratyzacji oraz aktualnej niemocy gospodarczej, społecznej, kulturalnej i politycznej .

I Zjazd był początkiem kolejnych nieustających i powiększających się kłopotów Gorbaczowa. Ich efekty doprowadziły do tego, że z dniem 24 sierpnia 1991 roku Michaił Gorbaczow ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego, inicjując tym samym proces samorozwiązania Komitetu Centralnego. Rozpad Związku Radzieckiego zaskoczył nie tylko społeczeństwo rosyjskie, ale cały świat. Wiadomo jednak było to, że proces degradacji ciągnął się już od dawna za rządami Gorbaczowa, zapowiadając koniec jego rządów.

Pojęcie o Związku Radzieckim dotyczy bardzo wielu różnych aspektów rzeczywistości. Każdy z nich już obrósł badaniami, zwłaszcza po otwarciu archiwów. Anne Applebaum we wstępie do swojej książki pisze:
Miałam na przykład dostęp do archiwum administracji Gułagu, zawierającego raporty inspektorów, sprawozdania finansowe, listy komendantów obozów do ich zwierzchników w Moskwie, dane dotyczące prób ucieczek oraz listy utworów wystawianych przez obozowe teatry. Wszystko to zgromadzone jest w Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej (GRAF) w Moskwie. Korzystałam również z zapisów zebrań partyjnych i dokumentów zebranych jako część „osoboj papki”, specjalnego archiwum Stalina. Dzięki pomocy historyków rosyjskich mogłam dotrzeć do kartotek wojskowych i archiwów konwojów, zawierających na przykład listy przedmiotów więźniom zakazanych.

Wcześniej żaden historyk, dziennikarz czy badacz nie miał najmniejszej możliwości dotarcia i badania archiwów posiadających tak ważne dokumenty, zapiski i dowody potwierdzające potężną skalę represji stosowanych w Związku Radzieckim. Autorka Gułagu podkreśla, że poza Moskwą odwiedziła między innymi archiwa w Syktywkarze, Workucie oraz Pietrozawodsku.

Mimo wszystko i tak wydaje się jasne, że wiele spraw to po prostu białe plamy. Historia ZSRR wiązała się miedzy innymi z poczuciem imperialności. Podstawy temu poczuciu dawał przede wszystkim ogrom terytorialny Związku Radzieckiego, ale też pamięć zwycięstwa w II wojnie światowej, izolacja od reszty świata i działania propagandowe. Taka postawa nie była jednak „wynalazkiem” Kraju Rad. Janusz Julian Pluta w jednym ze szkiców zwraca uwagę na to, że:

Imperialność rosyjska wywodzi się od mnicha Filoteusza, który w liście do moskiewskiego księcia Wasyla III wysunął ideę Trzeciego Rzymu, jakby wieńczącego dzieje i otwierającego bramy niebios. Czyli Rosja (ściślej: Moskwa) nie miała być „zwyczajnym” państwem, miała posiadać wymiar eschatologiczny, podobnie jak bolszewizm, który wieścił, że odnalazł ostateczny wymiar, czyli kres historii. Zarówno carowie, jak bolszewicy absolutyzowali państwo kosztem społeczeństwa stosunki człowieka z państwem wpisywali w porządek obrzędu, rytuału i ceremoniału, czyli sakralizowali je, a ludzi zamieniali w sługi. Dlatego relacje Rosjan z ich państwem miały charakter obrzędowy: państwo należało do sfery sacrum, zaś ludzie do sfery profanum .

Pluta dokonuje również charakterystyki władzy radzieckiej. Określa również, kim był „człowiek rosyjski”:

Władza (i jej funkcjonariusze) opierała się na zasadzie rozkazu i posłuszeństwa, cechowała się dostojeństwem i śmiertelną powagą, nie dowierzała nikomu i skrzętnie skrywała swe tajemnice przed profanami. Niebagatelną rolę odgrywał przestrzenny ogrom Imperium, który ułatwiał izolację kraju od zgubnych wpływów zagranicy. Człowiek rosyjski wychowany był w przeświadczeniu, że Imperium winien oddać wszystko, natomiast ono jemu – niewiele lub zgoła nic .

Człowieka tego pokroju traktowano jak pewnego rodzaju maszynę do generowania korzyści na rzecz Związku. Można mu zarzucić łatwowierność, a przynajmniej naiwność. Ale społeczeństwo żyjące na terytorium radzieckim nie miało prawa do jakiegokolwiek głosu sprzeciwu. Wszystkie działania były traktowane ze „śmiertelną powagą” właśnie.